Εισαγωγή.
Σε έναν κόσμο ραγδαίων εξελίξεων και καθημερινών καινούργιων δεδομένων, οι φορείς με μακρόχρονη παράδοση έχουν αναμφίβολα πλεονεκτήματα. Διαθέτουν κατ’ αρχάς αποδεδειγμένη αντοχή σε αλλαγές και ανατροπές. Διαθέτουν επίσης απαντήσεις για διαφορετικά ερωτήματα, που το εκάστοτε «παρόν» τους έθεσε. Τέλος, ως ένα βαθμό, μπορούν να επικαλεστούν τη δυνατότητά τους να εξελίσσουν ορισμένα από τα στοιχεία τους, προκειμένου να προσαρμοστούν. Αυτά τα δεδομένα δεν παύουν να εμπεριέχουν αντιφάσεις, οι οποίες τους θέτουν ενώπιον μονίμων διλημμάτων, με μία διατύπωση ως κοινό παρονομαστή: Τι πρέπει να αλλάξει και τι πρέπει πάση θυσία να παραμείνει σταθερό;
Αποτελεί όντως δίλημμα επώδυνο, κυρίως διότι στην υπέρβασή του εμπλέκονται ιδεολογίες, ψυχολογικές ανασφάλειες, πνευματικές αγκυλώσεις, και υπαρξιακές εκκρεμότητες. Πολλές φορές, πίσω από την επιμονή να μείνει κάτι όπως το παραλάβαμε, κρύβεται ο φόβος της αλλαγής, η άρνηση να παραδώσουμε τη σκυτάλη στους επόμενους, η εξάρτηση από τους προπάτορες –εν ζωή ή και κεκοιμημένους- ακόμη και ο φόβος του θανάτου.
Εκκλησιαστική παράδοση και μυστηριακή ζωή.
Οι καταστάσεις αυτές δεν είναι άγνωστες και στον χώρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, πολλώ δε μάλλον όταν η δισχιλιετής διαδρομή της έχει επισωρεύσει τεράστιο όγκο υλικού πνευματικότητας, λατρείας, εθίμων και διδασκαλίας. Όλα συλλήβδην τοποθετούνται συχνά κάτω από τον όρο «παράδοση», με συνέπεια, η αμφισβήτησή μιας γενικευμένης διαχρονικότητας, ακόμη και η απλή εξέταση των επιμέρους στοιχείων τους, να ενεργοποιεί ανακλαστικά και θεωρίες συνωμοσίας.
Δυστυχώς, η τακτική αυτή, ναι μεν αφήνει στο απυρόβλητο κάθε στοιχείο του παρελθόντος, το τίμημα όμως είναι η αποκοπή από μια εποχή που τρέχει με ιλιγγιώδη ταχύτητα και που ζητάει επειγόντως απαντήσεις με γλώσσα και ύφος κατανοητά στον σύγχρονο άνθρωπο. Και ένα από τα κατ΄ εξοχήν πεδία, όπου η ανάγκη αυτή αναδεικνύεται, είναι ο χώρος της λατρείας και της μυστηριακής ζωής στη σύγχρονη ενορία.
Πριν από οποιαδήποτε συζήτηση για διάκριση ανάμεσα στο διαχρονικό και το ιστορικό στη ορθόδοξη μυστηριακή ζωή, είναι απολύτως βέβαιο, πως υπάρχει ανάγκη να οδηγηθεί το πλήρωμα της Εκκλησίας σε μια πολύ πιο έντονη συνειδητοποίηση της σημασίας της μυστηριακής ζωής, με αποκορύφωμα την θεία Ευχαριστία. Εάν οι ακολουθίες και κυρίως εκείνες των Ιερών Μυστηρίων συνεχίσουν να τοποθετούνται λίγο ως πολύ στη θέση ενός κατανυκτικού, αλλά ουσιαστικά διακοσμητικού στοιχείου της ενοριακής ζωής, οι όποιες σχετικές απαντήσεις στις προκλήσεις των καιρών θα είναι ατελείς και θα οδηγήσουν σε λύσεις αλλοτρίωσης.
Επιγραμματικά και με δεδομένη την τεράστια βιβλιογραφία, αλλά και εμπειρία σχετικά με το θέμα, μπορούμε να διατυπώσουμε με ασφάλεια την θέση πως, χωρίς την θεία Ευχαριστία, ως οδό που ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός υπέδειξε για ένωση με Εκείνον, ενορία δεν υφίσταται. Μία ενορία χωρίς αυτό το κέντρο, διεκδικεί ίσως ιδιότητες μιας φιλανθρωπικής οργάνωσης ή ενός συλλόγου ορθόδοξης πνευματικότητας, έχει χάσει όμως την ιδιότητα του ορατού σώματος του Χριστού σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, δηλαδή έχει χάσει τον βασικό της χαρακτήρα και τον βασικό της προσανατολισμό. Συγχρόνως όμως η θεία Ευχαριστία και γενικότερα η μυστηριακή ζωή της ενορίας αφορά ανθρώπους οικείους, ανθρώπους σε σχέση, τόσο σε επίπεδο μεταξύ πνευματικού πατέρα και πνευματικών παιδιών, όσο και μεταξύ αδελφών συνανθρώπων. Η θεία ευχαριστία ολοκληρώνει και τελειοποιεί μία βιωμένη κοινοτική ενοριακή ζωή. Όσο λοιπόν προϋπόθεση αυθεντικής ενορίας υπάρχει το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, τόσο προϋπόθεση ενέργειας του μυστηρίου αυτού είναι η δυνατότητα μιας ζωντανής ενοριακής ζωής.
Η σημασία του ποιμένα.
Ακριβώς στο σημείο αυτό αναδεικνύεται ο καθοριστικός ρόλος του συνειδητοποιημένου και έμπειρου ποιμένα. Από εκείνον θα ξεκινήσει η πορεία σε ένα δρόμο ισορροπίας ανάμεσα σε δύο κινδύνους: Από τη μια, εκείνον του υπερτονισμού της δράσης σε όλες τις μορφές της (φιλόπτωχα ταμεία, προσκυνηματικές εκδρομές, ομιλίες κλπ, κλπ) και από την άλλη ο περιορισμός του στα αμιγώς λατρευτικά καθήκοντα. Από τη μια, η δευτερεύουσα σημασία στο κύριο και πρωταρχικό, στην ενοποίηση του σώματος του Χριστού μέσω της Θείας Ευχαριστίας. Από την άλλη, η αδυναμία, ο φόβος, ακόμη και η αδιαφορία σε ό,τι συμβαίνει εκτός των τειχών, όχι της ενορίας, αλλά, πολλές φορές, μόνον του ιερού βήματος. Ο ποιμένας που βαδίζει την μέση, την βασιλική οδό, ζει μέσα στον κόσμο, συγχρόνως όμως δείχνει με σταθερότητα το σημείο αναφοράς κάθε δράσης, κάθε σχέσης και κάθε εσωτερικής πορείας. Τα αδιέξοδα της ζωής των ανθρώπων και οι αφάνταστες δυσκολίες αργά ή γρήγορα θα αναζητήσουν το διαχρονικό και ισχυρό στήριγμα. Εκεί ο πνευματικός πατέρας θα οδηγήσει σχέσεις και πληγές και απογοητεύσεις και ελπίδες μπροστά στο άγιο θυσιαστήριο, μεταμορφώνοντας μια κοινότητα ανθρώπων σε κύτταρο ενός νέου μεταμορφωμένου κόσμου. Από το σημείο αυτό και μετά, μια ορθόδοξη ενορία δεν έχει παράδοση. ΕΙΝΑΙ Παράδοση, κομμάτι μιας αλυσίδας ανθρώπων, που έβαλαν ως Α και Ω της ζωής τους τον Χριστό.
Δίψα για Χριστό θα οδηγήσει με τη σειρά της στην ισορροπία ανάμεσα στην τιμή μιας δισχιλιετούς διαδρομής γνωστών και αφανών μαρτύρων και στην ανάγκη να ανοιχτούν νέοι δρόμοι ανάπαυσης και στήριξης των ταλαιπωρημένων ψυχών του σήμερα.
Η εμπειρία δείχνει, πως σε ενορίες, όπου ο ιερέας τελεί καθημερινή θεία Λειτουργία, αλλά και τις άλλες ακολουθίες (όρθρο, εσπερινό), η ενοριακή ζωή αναπτύσσεται εντυπωσιακά. Υπήρξε ιερέας στο κέντρο της Αθήνας, ο οποίος επί 40 έτη δεν έλειψε ούτε μία μέρα από τον ναό και ήταν καθημερινά διαθέσιμος για εξομολόγηση.
Στις Ορθόδοξες ενορίες σε όλες τις γωνιές της γης, ο συνειδητός ιερέας, με συνείδηση του έργου του, γνώση των τοπικών συνθηκών, εμπειρία διαποίμανσης, αλλά και προσωπική πνευματική ζωή, αποτελεί μέγεθος αναντικατάστατο. Τέτοιοι ιερείς προσδίδουν αναμφίβολα μία βαθύτερη πνευματικότητα και στην μυστηριακή ζωή της κοινότητας. Είναι σε θέση να καταστήσει τα μυστήρια όντως λειτουργικά (έργο λαού) και να τα εδραιώσει στην συνείδηση των πιστών ως σημείο αναφοράς, ενδυνάμωσης, αλλά και παράγοντα ενίσχυσης των δεσμών μεταξύ των ενοριτών.
Τα μυστήρια ως βιωματική κατήχηση και μαρτυρία.
Τοποθετώντας τα μυστήρια ως κέντρο της ενοριακής ζωής, κυρίως όμως ως κέντρο της αυτοσυνειδησίας του ανθρώπου ως πιστού, ανοίγεται ο δρόμος επανεύρεσης όλων των διαστάσεων των ακολουθιών, τόσο των λόγων και των νοημάτων όσο και των συμβολισμών. Δεν πρέπει κατ΄ αρχήν να ξεχνάμε, πως ολόκληρο το πλέγμα των ορατών στοιχείων της μυστηριακής και γενικότερα λατρευτικής ζωής δομήθηκε με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποτελεί συγχρόνως και μία εμπειρική και βιωματική κατήχηση σε εποχές, όπου η δυνατότητα ανάγνωσης ήταν περιορισμένη. Σήμερα, μπορεί να μην έχουμε πρόβλημα αναλφαβητισμού, έχουμε όμως έλλειψη χρόνου εκπαίδευσης και διάθεσης για μελέτη κειμένων. Όλα γίνονται μέσω μιας ηλεκτρονικής εικόνας, συνεπώς στο προσκήνιο έρχεται πάλι η διδακτική και κατηχητική διάσταση των μυστηρίων. Τα μυστήρια μπορούν να αποτελέσουν πρωτογενή πηγή κηρύγματος. Σήμερα, μόνον η θεία Λειτουργία προσφέρει αυτήν την δυνατότητα, και μάλιστα σε λανθασμένο χρόνο. Έμπειροι λειτουργοί και πνευματικοί συμφωνούν, πως ο καταλληλότερος χρόνος κηρύγματος δεν είναι πριν την θεία κοινωνία, όπως γίνεται συνήθως, αλλά αμέσως μετά το ευαγγέλιο. Όλα τα άλλα μυστήρια, βυθισμένα περισσότερο στην κοσμική τους διάσταση, δεν αφήνουν περιθώρια μιας επεξηγηματικής ερμηνείας κατά την διάρκειά τους. Αυτομάτως, λοιπόν, η αποκατάσταση της θεμελιώδους θέσεως των μυστηρίων στη ζωή της ενορίας θα αποβεί
πηγή βιωματικής κατήχησης και ζωντανού κηρύγματος με θεολογικό βάθος.
Παράλληλα, με κάποια καθοδήγηση, αλλά κυρίως με το σιωπηλό παράδειγμα λειτουργών και άλλων ενηλίκων, οι νεότερες γενιές, βυθισμένες σε ένα κόσμο επιφανειακότητας, θα προσεγγίσουν, αρχικά έστω και ως υποψία, το νόημα των συμβόλων. Η ορθόδοξη λατρεία αποτελεί ένα πρώτης τάξεως δρόμο για αναζήτηση κρυμμένων νοημάτων, αλλά και υλικών. Το να ζυμωθεί ένα πρόσφορο για να προσφερθεί στον ναό, βεβαίως και δεν λύνει το πρόβλημα της πείνας. Υπενθυμίζει όμως τη σύνδεση του ανθρώπινου κόπου με την προσφορά και την ευγνωμοσύνη. Την ώρα που το μωρό αλείφεται με λάδι, οι παριστάμενοι είναι έτοιμοι να δουν με τα σωματικά τους μάτια τον συμβολισμό μιας ψυχής, που ετοιμάζεται για ένα ισόβιο πνευματικό αγώνα. Δεν είναι υπερβολή να πούμε, πως μια τέτοια διαδικασία αναπληρώνει και κενά μιας γενικότερης παιδείας, που δεν έχει πια τη δυνατότητα να διαμορφώνει ανθρώπους με φαντασία, καλαισθησία και ποιητική ευαισθησία. Κυρίως, όμως, τα ζωντανά μυστήρια θα οδηγήσουν σε δρόμους ανακάλυψης κρυμμένων νοημάτων, σε εποχές που η έλλειψή τους βυθίζει τις ανθρώπινες δραστηριότητες στη ματαιότητα και τις ψυχές σε αναπάντητα «γιατί», που καλείται να αναπληρώσει η κατανάλωση.
Συγχρόνως, όμως, ο σύγχρονος κόσμος, έστω και μέσω των παθών του, πρέπει να είναι έτοιμος για απαντήσεις. Εκεί βρίσκεται ίσως και η απάντηση στο μεγάλο ερώτημα περί ανανέωσης της μυστηριακής και γενικότερα λειτουργικής ζωής. Ανάγκη δεν υπάρχει τόσο για αλλαγή στη γλώσσα ή την δομή, ή την ώρα τελέσεως των μυστηρίων. Ανάγκη περισσότερο υπάρχει για ανανέωση της ικανότητας και της προθυμίας ακρόασης του σύγχρονου ανθρώπου εκ μέρους της Εκκλησίας. Μέχρι στιγμής ο κόσμος δεν μπορεί να αποδεχτεί τον τρέχοντα τρόπο εκκλησιαστικής ζωής με ρεαλιστική και επιθυμητή εναλλακτική πρόταση στα αδιέξοδά του. Κι όμως, είναι έτοιμος να μυηθεί σε μια μυστηριακή ζωή, η οποία, από ασήμαντο σημείο μιας τραγικής πραγματικότητας, θα τον καταστήσει ικανό να διευρυνθεί σε ύψος και πλάτος. Διότι τελικά, η μυστηριακή ζωή δεν αποτελεί, παρά οδό μιας σταυρόσχημης ζωής. Μέσα σε αυτήν, ένας κάθετος δίαυλος επικοινωνίας με τον ουρανό και ένας οριζόντιος δίαυλος επικοινωνίας με τον συνάνθρωπο ανοίγονται. Και παράλληλα ο σταυρός αυτός υπενθυμίζει διαρκώς πως η πιο διαχρονικά σύγχρονη αλήθεια είναι η δύναμη της έμπρακτης και θυσιαστικής αγάπης. Η ενορία ως το επεκτεινόμενο μυστήριο. Είναι γεγονός, πως η πραγματικότητα, ακόμη και στις παραδοσιακά χριστιανικές και ειδικότερα ορθόδοξες χώρες, θυμίζει πολύ τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Το κήρυγμα του Χριστού, όλο και περισσότερο θυμίζει την περιθωριακή θέση που κατείχε πριν δυο χιλιάδες χρόνια. Το γεγονός αυτό, εάν γίνει οριστικά αποδεκτό, ίσως οδηγήσει και σε δρόμους εξίσου αποτελεσματικούς με αντίστοιχους εκείνης της εποχής. Τότε που το μυστήριο διαπότιζε την καθημερινότητα και η ενότητα του ποτηρίου επεκτεινόταν σε όλο το φάσμα της ζωής. Η ενοριακή ζωή πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ένα επεκτεινόμενο μυστήριο, ορατό και αυτομάτως ελκυστικό. Η οδός της προσέγγισης και της ουσιαστικής ανανέωσης της μυστηριακής ζωής περνάει μέσα από την καθημερινή πρακτική. Το Χριστιανικό μυστήριο δεν είναι αποκρυφιστική τελετή, στην οποίαν συμμετέχουν ορισμένοι εκλεκτοί, μακριά από τα βλέμματα του όχλου. Αντίθετα, τελείται σε κοινή θέα και επιδιώκει να ενσωματώσει ολόκληρο τον χωροχρόνο. Κατά συνέπεια, η μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας αποτελεί συγχρόνως και μαρτυρία προς τον κόσμο και όχι μια εσωτερική λειτουργία της ενορίας. Ο Χριστιανισμός εξαπλώθηκε ταχύτατα, πείθοντας ένα κόσμο σε απόγνωση πως ο Θεός είναι ζωντανός και πως μπορεί να αλλάξει τις ζωές των ανθρώπων. Και αυτή την αλλαγή την έκαναν ορατή οι πρώτοι χριστιανοί. Αυτός είναι ουσιαστικά ο πυρήνας της παράδοσης, η οποία περιμένει διαρκή τροφοδοσία από όντως αλλοιωμένες από το μυστήριο ζωές, προκειμένου να πείσει ξανά έναν εξ ίσου ταλαιπωρημένο και απελπισμένο κόσμο.
Η μυστηριακή ζωή ως παράγοντας ίασης και ανανέωσης.
Η διαρκής αυτή αναφορά στο μυστηριακό κέντρο της ενοριακής ζωής, θα εξαλείφει διαρκώς και όλα εκείνα τα «αγκάθια» που ταλαιπωρούν την μεταπτωτική ανθρώπινη κοινωνία. Ορισμένα από αυτά τα φέρει με τρόπο πολλές φορές επώδυνο το εκκλησιαστικό σώμα. Διακρίσεις, αποκλεισμοί, αλαζονεία, ελιτισμός, κληρικαλισμός, φατρίες και ποικιλία παθών απεδείχθη πως είναι πάντοτε ισχυρότερα από κανονισμούς, ποινές, συμβουλές, ακόμη και από την κοινή λογική. Το γεγονός είναι, πως όσο η Εκκλησία κρατά ζωντανή την εικόνα των πληγών της πεσμένης ανθρώπινης φύσης, τόσο προστρέχει στην ίαση μέσω των μυστηρίων. Αντίθετα, το μυστήριο υποβιβάζεται σε διακοσμητική τελετή, όσο τα μέλη της υιοθετούν εξιδανικευμένες εικόνες και δεδομένες αγιότητες. Στην περίπτωση αυτή, οι δομές απολυτοποιούνται και η παθογένεια βρίσκει πρόσφορο έδαφος. Μοιραία, αυξάνεται ο φόβος και για ανανέωση και συμμετοχή. Με άλλα λόγια, η μυστηριακή ζωή κρατά το Εκκλησιαστικό σώμα διαρκώς νέο, σύγχρονο, αυτοανανεούμενο, έτοιμο να ενσωματώνει όλες τις κατηγορίες και όλες στις ηλικίες των μελών του, καθώς, μπροστά στον φόβο της κατάρρευσης, που επισείουν οι διαρκείς εξελίξεις, διακηρύσσει το διαχρονικό νικητήριο σάλπισμα του Ιδρυτή της: «Θαρσείτε, εγώ νενίκηκα τον κόσμο». Το προσωπικό μυστήριο.
Πέραν όμως όλων, ένας είναι ο καθοριστικός παράγοντας, από τον οποίον θα εξαρτηθεί η ποιότητα μιας ενορίας, αλλά και ολόκληρης της Εκκλησίας: Κατά πόσον η μυστηριακή ζωή θα αποβεί γεγονός προσωπικό για τον κάθε κληρικό και λαϊκό και η μεταβολή του ατομοκεντρικού και πανικόβλητου μπροστά στο άλλο μυστήριο, εκείνο του θανάτου, φρονήματος, σε φρόνημα εξόδου αγάπης και θυσίας. Ο πυρήνας της μυστηριακής ζωής της Εκκλησίας, το θεανθρώπινο πρόσωπο του Χριστού, αναδεικνύει και το μεγαλείο του ανθρωπίνου προσώπου, τις άπειρες δυνατότητές του και την δύναμή του να μεταμορφώνει τον εαυτό του και το περιβάλλον του. Η μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας γεννά αγίους, ικανούς να θρέφουν πνευματικά γενεές επί γενεών, αγίους όμως, των οποίων το πρόσωπο δεν προκαλεί θαυμασμό και αίσθηση μηδαμινότητας, αλλά μάλλον διάθεση για μίμηση και αυτοπεποίθηση πως η μίμηση αυτή είναι εφικτή. Πίσω από ζωντανές ενορίες, πίσω από ζωντανή εκκλησία, πάντα κρύβονταν και πάντα θα κρύβονται συγκεκριμένα πρόσωπα, συνήθως αφανή, τα οποία ενσωμάτωσαν το μυστήριο του Σταυρού και σήκωσαν στις δικές τους πλάτες τις αμαρτίες του κόσμου τους. Είδαν στο πρόσωπο του πλησίον τον ίδιο τον Χριστό και συγχρόνως προσωποποίησαν στο δικό τους πρόσωπο το πρόσωπό Του, πείθοντας με τρόπο απόλυτο πως ζει ο Χριστός, όντας ο αυτός εις τους αιώνας.
*Η ομιλία του Σεβ. Μητροπολίτου Δημητριάδος κ. Ιγνατίου εκφωνηθεί εις το Ιερατικό Συνέδριο των Ένωσης Ορθοδόξων Ιερέων Φινλανδίας, Oulu 6-8/2/2011.
Πήγη:www.imd.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου