Μόλις είχε τελειώσει ο Α ´ Παγκόσμιος Πόλεμος και είχε καταρρεύσει η Γερμανία, ενώ οι Μπολσεβίκοι στην Ρωσσία είχαν νικήσει, ο γερμανός (λογοτέχνης) Χέρμαν Έσσε έγραφε , σ ἕ να από τα πρώτα κείμενά του (1919), για τον Ντοστογιέφσκυ περίπου τα εξής : «Αυτός είναι επικίνδυνος για την Δύσι. Οι ήρωές του, οι Καραμαζώφ, είναι ανατολικοί τύποι, πολύ επικίνδυνοι , σκοτεινοί, με ασιατικό βάθος και αποτελούν άμεσο κίνδυνο για τον δυτικό άνθρωπο ». Αυτή η πόλωση, « Ανατολικοί – Δυτικοί», που έβλεπε τότε ο Έσσε , την έχουν λίγο-πολύ και σήμερα οι περισσότεροι, που γράφουν για μας τους ορθοδόξους λαούς…
Είναι, όμως , τραγική ειρωνεία της ιστορίας ότι ο Χ. Έσσε , αφού πέρασε και ο Β ´ Παγκόσμιος Πόλεμος και πάλι οι Γερμανοί ηττήθησαν στα Βαλκάνια, έγινε βουδδιστής, δηλαδή άκρως Ανατολικός . Και διερωτάται κανείς, μήπως οι λεγόμενοι Δυτικοί είναι πιο κοντά στους άπω Ανατολίτες , παρά σε μας εδώ τους κοντινούς Βαλκάνιους. Όμως , εμείς οι Ορθόδοξοι , όχι μόνο που δεν είμαστε Δυτικοί, αλλ ο ὔ τε και Ανατολικοί του Έσσε · δεν είμαστε Ευρωπαίοι του Έσσε , αλλ ἀ κόμη λιγότερο Ασιάτες του.
Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκυ και του Παπαδιαμάντη δεν κατατάσσονται στα σχήματα αυτά, ούτε εξηγούνται από αυτά: « Ανατολή -Δύσι, Ευρώπη- Ασία , Ανατολικοί -Δυτικοί». Η γεωγραφική και πνευματική πατρίδα τους, αλλά και η δική μας, είναι η Ανατολική Μεσογειακή λεκάνη με τα περίχωρά της, όπου περιλαμβάνονται η χερσόνησος του Αίμου, τα Βαλκάνια ( αλλά και η Ρωσσία), η Μ. Ασία , η Παλαιστίνη, η Μεσοποταμία, η Αίγυπτος, η Β. Αφρική και η Ν. Ιταλία , δηλαδή η γεωγραφική και πνευματική περιοχή του Βυζαντίου, όπου γεννήθηκε ο Χριστιανισμός, αλλά και ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, και όπου γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η Ορθόδοξος Εκκλησία με την παράδοσί της την ζωντανή.
Τα πρόσωπα, που βρίσκομε στα έργα του Ντοστογιέφσκυ και του Παπαδιαμάντη, δεν μπαίνουν και δεν εξηγούνται στα πλαίσια αυτά: « Ανατολή -Δύσι», ούτε στην πόλωσι αυτήν: «Ευρώπη-Βαλκάνια». Όχι πως δεν είναι και Ανατολικοί και Δυτικοί, αλλά δεν εξαντλούνται σ α ὐ τ ὸ το σχήμα, όπως δεν εξαντλούμεθα εμείς σήμερα με το να χωριζώμεθα σε Ευρωπαίους και Βαλκάνιους…
Ο Παπαδιαμάντης και ο Ντοστογιέφσκυ γεννήθηκαν και ανατράφηκαν σ α ὐ τ ὸ το ορθόδοξο εκκλησιαστικό περιβάλλον. Είναι γνωστή η σχέσι και των δυό με την Ορθόδοξο Εκκλησία και ειδικά με τα Μοναστήρια, και διαπιστώνεται αυτή η σχέσι στα έργα τους, με διαφορές βέβαια, αλλά και με μία εσωτάτη ταυτότητα. Οι Κολλυβάδες του Παπαδιαμάντη και οι Στάρετς (Γέροντες) του Ντοστογιέφσκυ ήσαν φορείς της ζωντανής αυτής παραδόσεως του Ησυχασμού . Οι Στάρετς της Ρωσίας –και όχι μόνον της Όπτινα στα μετέπειτα έργα του Ντοστογιέφσκυ, αλλά και του ( αγίου ) Τύχωνος του Ζαντόνκ, επισκόπου και ασκητού – και οι Κολλυβάδες μαρτυρούν προσωπικά, και όχι μόνο με τα έργα τους η τα γραπτά τους, εκείνο που βρίσκεται στο βάθος της ανθρωπολογίας του Παπαδιαμάντη και του Ντοστογιέφσκυ: Το ανθρώπινο πρόβλημα, η ανθρώπινη μοίρα, αν θέλετε, η το πεπρωμένο του· όχι , όμως , με την εξωχριστιανική έννοια του κρίματος η των κριμάτων του Θεού. Κι επομένως μαρτυρούν για το ανθρωπολογικό και ανθρωπιστικό πρόβλημα .
Πόσα χρωστά ο Ντοστογιέφσκυ στα Μοναστήρια, στον άγιο Τύχωνα και στους Στάρετς εν συνεχεία και πόσα χρωστά ο Παπαδιαμάντης στον πατέρα του ιερέα , αλλά και στην παράδοση των Κολλυβάδων στην Σκιάθο… Από τα παιδικά τους χρόνια ήσαν πολύ ποτισμένοι με τις εμπειρίες αυτές και, όπως λένε και οι δυό, αλλά το εκφράζω με τα λόγια του Κ. Παλαμά, ότι ήσαν παιδιά: « Ο άνθρωπος είναι πάντα αυτό, που ήταν παιδί». Ίσως δεν το ξέρομε ακριβώς , αλλά ξέρομε ότι μένει πάντα μέσα του, και στον πλέον αλλαγμένο άνθρωπο – αλλαγμένο από την ηλικία , από τα πάθη, από την σκέψι– μένει κάτι από το παιδί. Και ήσαν παιδιά όταν έζησαν την βαθειά εμπειρία της Εκκλησίας , την βαθειά εμπειρία των ηρώων της Βίβλου, ας μου επιτραπή έτσι να πω.
Ο Ντοστογιέφσκυ το περιγράφει βάζοντας τον στάρετς Ζωσιμά, που ως μικρός βρέθηκε στον ναό την Μ. Εβδομάδα , όταν διαβαζόταν το βιβλίο του Ιώβ . Και είναι γνωστό, πως εκεί έζησε ο στάρετς Ζωσιμάς, δηλαδή ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκυ, το μεγάλο μυστήριο, κατά το οποίον η πεπερασμένη γήινη μορφή του ανθρώπου και η αιώνια Αλήθεια , η μορφή του Θεού, συναστήθηκαν, αγγίχτηκαν μαζί. Και η γήινη δικαιοσύνη –με την έννοια της αληθείας , διότι το ρωσσικό «πράβδα» έχει και την έννοια της αληθείας – συναντήθηκε με την αιώνια αλήθεια του Θεού. Και ο Ιώβ απήντησε : «Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον εις τους αιώνας».
Ο Παπαδιαμάντης, στο καταπληκτικό κείμενό του: «Φωνή αύρας λεπτής», γραμμένο το 1901, (σχολιάζοντας) ένα ειρμό από την εορτή του προφήτου Ηλιού , γράφει: « Ο Θεός εφανερώθη εις τον Προφήτην όχι εν τω πνεύματι τω βιαίω, όχι εν τω συσσεισμώ, όχι εν πυρί, αλλ ἐ ν φωνή αύρας λεπτής. Και η φωνή της αύρας της λεπτής είναι η φωνή του πράου Ιησού , είναι η φωνή του Ευαγγελίου».
Εν συνεχεία τελειώνει το πολύ μικρό και πολύ χαρακτηριστικό αυτό άρθρο –για να πούμε ότι δεν είναι όλα τα διηγήματα, ούτε ακόμη λιγότερο όλα τα άρθρα του Παπαδιαμάντη της ίδιας αξίας , ούτε του Ντοστογιέφσκυ, στο ίδιο επίπεδο , αφού ως άνθρωποι πάλευαν και αποτύπωναν – τελειώνει αναφέροντας το ποίημα του Πινδάρου, όπου «οιονεί (:σαν να) προφητεύει» για τον Χριστό, αφού «τοιούτος Θεός, ήρως και άνθρωπος ουδείς άλλος υπάρχει , ει μη ο Ιησούς Χριστός».
Φαίνεται μία μεγάλη αγάπη του Παπαδιαμάντη και του Ντοστογιέφσκυ για τον Χριστό. Είναι γνωστό το γράμμα του Ντοστογιέφσκυ στον Φονβίζιν (το 1854), που λέει παράδοξα: « Αν η αλήθεια , ας υποθέσωμε , θα απέκλειε τον Χριστό, εγώ θα έμενα με τον Χριστό κι όχι με την αλήθεια ». Παράδοξο, παραδοξότατο, ( αφού ο Χριστός ο ίδιος είναι η Αλήθεια , η Αυτοαλήθεια, Ιωάν . ιδ ´ 6), αλλ ἀ ληθηνέστατο. Ο Τ. Χρυσάφης, σ ἕ να βιβλίο του, γράφει για την θεολογική σκέψι του Παπαδιαμάντη και λέει: «Σπάνια συναντούμε την λέξι Θεός. Στα γραπτά του μιλάει για τον Χριστό και απευθύνεται στον Χριστό». Ο Τέσλαν Μίλος έχει γράψει ένα άρθρο για τον Ντοστογιέφσκυ και λέει: «Δεν βρήκε τον Θεό, έχασε τον Θεό και πιάστηκε από τον Χριστό». Και το θεωρεί κατάντημα του Ντοστογιέφσκυ αυτό. Όμως , τι άλλο θα μπορούσε να γράψη ένας καθολικός και που αλλού θα μπορούσε να τον οδηγήση η θρησκεία του; Πως να καταλάβη γιατί ο Ντοστογιέφσκυ πιάστηκε από τον Χριστό…
Ο Παπαδιαμάντης την ίδια ομολογία δίνει όταν λέη: « Εν όσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ δεν θα παύσω πάντοτε να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου…». Διότι δεν αρκεί κάποιος θεός, ούτε κάποια θρησκεία. Ο Θεός μας είναι Θεός ενσαρκωμένος στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Θεός που δεν έλαβε σάρκα, που δεν έζησε τον πόνο μας τον ανθρώπινο , την ύπαρξί μας, τα βάσανά μας, τι να τον κάνωμε; Έτσι και οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων , που ο Πλήθων στην «Γυφτοπούλα» (του Παπαδιαμάντη) θέλει να τους αποκαταστήση , όπως ο Ιουλιανός ο παραβάτης πριν, είναι νεκροί.
Ο Ντοστογιέφσκυ πέρασε από τον μεγάλο πειρασμό (της Ευρώπης) και μπολιάστηκε πάρα πολύ από την Δύσι, και δεν μπορούσε ( ίσως ) να μη μπολιαστή. Διότι « ανένδεκτον (: αδύνατον ) εστι του μη ελθείν τα σκάνδαλα», τους πειρασμούς (Λουκ. ιζ ´ 1). Αλλά πρέπει να ξέρωμε ότι «πειρασμός ημάς ουκ είληφεν (:κατέλαβε) ει μη ανθρώπινος » (Α ´ Κορ. Ι ´ 12). Είναι αναπόφευκτο να περάσωμε κι εμείς (τέτοιο πειρασμό), διότι είναι όχι γεωγραφικές, αλλά πνευματικές κατηγορίες αυτές. Ο δυτικός άνθρωπος είναι μέσα μας, είναι ο παλαιός Αδάμ . Και παλεύουμε μέσα μας να βγούμε, αν όχι Ανατολίτες , να βγούμε τουλάχιστον άνθρωποι της Εκκλησίας , άνθρωποι ορθόδοξοι , πέστε το Βαλκάνιοι, Βυζαντινοί, Έλληνες , Σέρβοι, Ρώσσοι , κτλ, πάντως με διαφορετική γεύσι ζωής, με πείρα ανθρώπου διαφορετική από ο ,τι είναι ο δυτικός άνθρωπος .
Αυτό που λέμε «δυτικός άνθρωπος », εμφωλεύει πάντα μέσα μας. Ήξερε ο Παπαδιαμάντης και ο Ντοστογιέφσκυ την χριστιανική αλήθεια , ότι ο νους του ανθρώπου εκ νεότητος ρέπει προς το πονηρό. « Εκ νεότητός μου πολλά πολεμεί με πάθη». Γράφει το 1875 σε μία επιστολή του ο Παπαδιαμάντης: «Εις την ανθρωπίνην φύσιν υπάρχει μία ροπή , μία τάσις προς την διαφθοράν. Θέλει κανείς να χαλασθή και δια τούτου χαλνιέται». Στον «Χρίστο Μηλιώνη» με άλλα λόγια γράφει: «Τα όρια της αρετής και της κακίας είναι τοσούτον δυσδιάκριτα εν τη ανθρωπίνη φύσει, ώστε οι νεώτεροι εκ των φιλοσοφούντων έχουν δίκαιον να ανακηρύξουν ως όλως ανωφελή και αυτήν ταύτην την ψυχολογίαν, όπως ανεκήρυξαν και την μεταφυσικήν».
Λέει κι άλλα ο Παπαδιαμάντης για το σκοτεινό άντρο της συνειδήσεως του ανθρώπου . Και αλλού πάλι: « Η αιωνία τάσις της ανθρωπίνης καρδίας εις το να αγαπά παν το μισητόν». Και μιλάει για αυτολατρεία: « Επέστη ο καιρός της αυτολατρείας και πάσαι αι άλλαι θρησκείαι κατηργήθησαν». Ο κ. Μπαστιάς, (στο ωραίο βιβλίο του για τον Παπαδιαμάντη), μιλάει για αυτολατρεία του ουμανισμού, του ανθρωπισμού . Ο άγιος Ανδρέας Κρήτης το είχε πη πολύ πριν στον Μεγάλο Κανόνα του: «Αυτείδωλον εγενόμην ». Αυτό είναι η Δύσι: αυτείδωλον. Και αυτό είναι μέσα μου…
Ο Ντοστογιέφσκυ είχε πολύ μπολιαστεί από την Ευρώπη κι έλεγε : «Είναι χώρα των θαυμάτων, αλλ ε ἶ ναι νεκροταφείο. Είμαστε ευγνώμονες, πήραμε πάρα πολλά από την Ευρώπη και θα πάρωμε και την ευχαριστούμε, αλλ ε ἶ ναι πλέον καιρός να βγούμε από την “αιχμαλωσία της Αιγύπτου”, από την Ευρώπη». Αυτό έχει πολλή σημασία αν το μετράμε με τις διαστάσεις ενός Ντοστογιέφσκυ. Νομίζω πως και ο Παπαδιαμάντης πέρασε κι αυτός από τον βαθύ πειρασμό της Δύσεως. Ήταν άνθρωπος ευρωπαίος, σύγχρονος, μορφωμένος, διαβασμένος,μετέφρασε (δυτικά έργα ), αλλ ἐ πειδ ὴ ακριβώς την μέτρησε…, δεν είπε ανάθεμα στην Ευρώπη, αλλά την ζούσε μέσα του. Αυτό είναι το δράμα του ανθρώπου , το δράμα των λαών, που σήμερα ζούμε εμείς οι ορθόδοξοι λαοί. Γιατί τόσο δεν θέλουν τους Ρώσσους , τους Σέρβους και τους Έλληνες ; Γιατί είναι απρόβλεπτοι , απροσδόκητοι . Αυτοί θέλουν το σίγουρο, θέλουν το καλούπι, θέλουν να ελέγχουν . Αυτό είναι φιλαρχία δαιμονική στο βάθος της στάσεως της Ευρώπης, για γνώσι και για κυριαρχία και για ο ,τι φαίνεται. Ο π. Ιουστίνος (Πόποβιτς) εμμένοντας στον Ντοστογιέφσκυ –δεν ξέρω αν διάβασε τον Παπαδιαμάντη, δεν τον αναφέρει – έλεγε ότι Παπισμός κατά βάθος είναι στην Ευρώπη ο Μέγας Ιεροεξεταστής . Η νοοτροπία αυτή να κατέχης τον άλλον , να τον γνωρίζης, να τον κάνης ευτυχισμένο, αλλά κατά τα μέτρα σου.
Κι εδώ έρχεται ο Ιησούς , ο πράος, ο ταπεινός, ο αδύναμος , που φανερώνεται στα πρόσωπα των ηρώων του Παπαδιαμάντη και του Ντοστογιέφσκυ, αλλά δεν σώζει βίαια, σώνει και καλά. Δεν έσωσε την «Φραγκογιαννού την φόνισσα», που δεν μετάνοιωσε, δεν έσωσε την «κα Αυγούστα», που κι εκείνη δεν μετάνοιωσε. Γιατί η αυτομεμψία από μόνη της δεν σώζει. Σώζει ο Θεός βλέποντας τον άνθρωπο να ξεχύνεται, να καταγκρεμίζη τα είδωλα και αυτείδωλά του, την αυτοθρησκεία του, την αυτολατρεία του και να προσφέρη λατρεία στον Θεό.
Το καλό και χαρακτηριστικό του Παπαδιαμάντη και του Ντοστογιέφσκυ είναι ότι αυτοί δεν φτιάχνουν πρόσωπα, αλλά περιγράφουν, παριστάνουν. Στον Ντοστογιέφσκυ βλέπει κανείς μία πολυφωνία και μία διαλογικότητα, δηλαδή τον πλούτο της καθολικότητας της Εκκλησίας , τον πλούτο της ιδιοφορφίας , της ιδιοπροσωπίας . Και σ ὅ λα τα ιστορήματα του Παπαδιαμάντη (είναι) μαζεμένος ολόκληρος λαός, ένα ελληνικό πανηγύρι, κι απλώνεται μία ομοαλήθεια . Αυτό δηλαδή που έλεγε ο Ντοστογιέφσκυ με την «σόμπορνοστ» (: ενότητα εν τη ποικιλία), όχι επιβαρυμένη με την έννοια των Σλαβοφίλων του Σολόβιεφ, αλλά μ ἐ κείνη που της έδωσε στην ομιλία του για τον (μεγάλο ρώσσο ποιητή) Πούσκιν, όπου είπε ότι ο Πούσκιν είναι «πανάνθρωπος», αντί του ευρωπαίου « υπερανθρώπου ».
Στην ομιλία αυτή του 1880 ο Ντοστογιέφσκυ είπε: «Ταπεινώσου υπερήφανε άνθρωπε …». Και σε λίγο εκοιμήθη († 1911) με την χαρά της Αναστάσεως , με την Θ. Κοινωνία, αλλά κυρίως με το Ευαγγέλιο της αγάπης προς τους ανθρώπους …
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου